Η εμφάνιση του καρκίνου είναι ένα πολύ σύνθετο φαινόμενο και σχετίζεται με τον τρόπο ζωής (διατροφή-άσκηση), την ηλικία και βεβαίως το γενετικό υπόβαθρο που υπωδηλώνει την κληρονομικότητα καρκίνου. Ειδικότερα όσον αφορά το θέμα της ηλικίας, τα περισσότερα κρούσματα εμφανίζονται μετά τα 50-60 χρόνια ζωής. Υπάρχει βεβαίως ένα σημαντικό ποσοστό καρκίνων σε νεαρές ηλικίες που κυμαίνεται από 5-20% ανάλογα με το είδος του καρκίνου.

Κληρονομικότητα Καρκίνου

Η εμφάνιση καρκίνου σε νεαρή ηλικία υποδηλώνει την πιθανή ύπαρξη κληρονομικότητας. Τα υψηλότερα ποσοστά κληρονομικότητας υπάρχουν:

• στον καρκίνο των ωοθηκών (15-20%)
• στον καρκίνο του μαστού (5-10%)
• στον καρκίνο του παχέος εντέρου και ενδομητρίου (5-10%) αλλά και σε άλλα όργανα του σώματος.

Αξίζει να σημειωθεί, ότι ο καρκίνος του μαστού είναι ο μοναδικός καρκίνος για τον οποίο γνωρίζουμε ότι συγκεκριμένες παράμετροι σχετίζονται στατιστικά με την εμφάνιση του καρκίνου (ηλικία εμμηναρχής-εμμηνόπαυσης και πρώτης τελειόμηνης κύησης).

Γονίδια και Καρκίνος

Τα τελευταία 30 χρόνια έχει υπάρξει εξαιρετικά σημαντική εξέλιξη στην κατανόηση της προδιάθεσης στον καρκίνο, ιδιαίτερα όσον αφορά τα γονίδια που εμπλέκονται σε αυτήν. Σήμερα γνωρίζουμε περισσότερα από 120 γονίδια που σχετίζονται με κληρονομικές μορφές καρκίνου. Ενδεικτικά αναφέρονται τα γονίδια BRCA1, BRCA2 και PALB2 που σχετίζονται με προδιάθεση στον καρκίνο μαστού-ωoθηκών κυρίως, τα γονίδια APC, MLH1, MSH2, MSH6, που σχετίζονται με τον καρκίνο του παχέος εντέρου και του ενδομητρίου και πολλά άλλα.

Η προδιάθεση στον καρκίνο οφείλεται σε αλλαγές (μεταλλάξεις ή παραλλαγές) σε κάποιο από αυτά τα γονίδια. Ανάλογα με το είδος της αλλαγής στο DNA, ποικίλει και ο δια βίου κίνδυνος ανάπτυξης καρκίνου και κυμαίνεται από 30-90%. Τις αλλαγές αυτές συνήθως τις κληρονομούμε από τους γονείς μας, ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις δημιουργούνται τυχαία.

Η πιο εύκολη ένδειξη κληρονομικότητας είναι η ύπαρξη οικογενειακού ιστορικού καρκίνου σε μία οικογένεια. Βεβαίως αυτό προϋποθέτει ότι οι οικογένειες είναι πολυμελείς, ότι εκπροσωπούνται και τα δύο φύλα και ότι έχει καταγραφεί ένα πολύ αναλυτικό οικογενειακό ιστορικό από εξειδικευμένο γενετιστή. Η εμφάνιση καρκίνου σε νεαρή ηλικία όπως και η επανεμφάνιση πρωτοπαθούς καρκίνου στο ίδιο ή άλλο όργανο, είναι ενδείξεις για την ύπαρξη κληρονομικότητας. Υπάρχουν όμως πολλές περιπτώσεις ύπαρξης κληρονομικότητας στον καρκίνο ενώ δεν υπάρχει οικογενειακό ιστορικό. Αυτό οφείλεται σε διάφορους παράγοντες όπως ολιγομελείς οικογένειες, απώλεια συγγενών σε νέες ηλικίες από άλλες αιτίες (π.χ. ατυχήματα), παρουσία πολλών ανδρών στην ευρύτερη οικογένεια (ενώ η ασθενής που εξετάζουμε έχει παρουσιάσει για παράδειγμα καρκίνο ωοθηκών), μη βιολογικοί γονείς και αρκετοί άλλοι λόγοι που σχετίζονται με τους διαφορετικούς τρόπους κληρονόμησης και ξεφεύγουν από τους στόχους αυτού του σημειώματος.

Αξία Γενετικής Ανάλυσης

Ποια είναι η αξία της γενετικής ανάλυσης σε ασθενείς με καρκίνο;

Η ανίχνευση κληρονομικότητας καρκίνου είναι χρήσιμη τόσο για τον ίδιο τον ασθενή, όπως επίσης και για τους συγγενείς. Όσον αφορά τον ίδιο μπορεί να υπολογιστεί μέσω της γενετικής ανάλυσης ο κίνδυνος επανεμφάνισης πρωτοπαθούς καρκίνου στο ίδιο ή άλλο όργανο και κατά συνέπεια να παρακολουθείται με στοχευμένες διαγνωστικές εξετάσεις. Για παράδειγμα μια γυναίκα που διαγιγνώσκεται με καρκίνο μαστού στα 40 της χρόνια και φέρει μια παθογόνο παραλλαγή στο γονίδιο BRCA1 έχει 40% (26% για το BRCA2) πιθανότητες να εμφανίσει καρκίνο του μαστού τα επόμενα 20 χρόνια.

Αξίζει να σημειωθεί ότι μια υγιής γυναίκα που φέρει μια παθογόνο παραλλαγή στο γονίδιο BRCA1 έχει 72% πιθανότητες να αναπτύξει καρκίνο του μαστού και 44% καρκίνο των ωοθηκών μέχρι τα 80 της χρόνια. Όσον αφορά το γονίδιο BRCA2 τα αντίστοιχα ποσοστά είναι 68% και 17%.Τα ποσοστά αυτά ποικίλουν εάν οι αλλαγές αυτές εντοπίζονται σε άλλα γονίδια όπως το PALB2, TP53, ATM, CHEK2, RAD51C κ.α.

Πιθανά Αποτελέσματα Γενετικής Ανάλυσης

Όταν γίνεται γενετική ανάλυση στο DNA ενός ογκολογικού ασθενούς μπορούμε να έχουμε τα εξής αποτελέσματα:

(α) εντοπίζεται μία παραλλαγή η οποία είναι σαφώς παθογόνος, άρα έχει επιπτώσεις στην κλινική διαχείριση

(β) δεν εντοπίζεται κάποια παθογόνος παραλλαγή

(γ) εντοπίζεται μία παραλλαγή άγνωστης κλινικής σημασίας.

Η αξιολόγηση των παραλλαγών σε σχέση με την κλινική διαχείριση, θα πρέπει να γίνεται από ειδικό γενετιστή σε συνεργασία με τον θεράποντα ιατρό αλλά και όλες τις εμπλεκόμενες ειδικότητες (χειρουργό, ογκολόγο, παθολογοανατόμο, ακτινολόγο κ.α).

Ιδιαίτερη χρησιμότητα στην πρόληψη του καρκίνου έχει η ταυτοποίηση υγειών ατόμων υψηλού κινδύνου στην οικογένεια του ασθενούς, στην οποία έχει εντοπιστεί μία παθογόνος παραλλαγή. Ενώ είναι ευρέως διαδεδομένη η πεποίθηση ότι εάν υπάρχει προδιάθεση κληρονομικότητας στον καρκίνο όλη η οικογένεια θα την έχει, στην πραγματικότητα περίπου οι μισοί συγγενείς θα φέρουν την παραλλαγή, άρα θα είναι υψηλού κινδύνου. Σε αυτήν την περίπτωση ο/η υγιής συγγενής θα πρέπει να παρακολουθείται με εξειδικευμένες διαγνωστικές εξετάσεις (π.χ. μαγνητική τομογραφία) και ενδέχεται να του προταθούν προληπτικές χειρουργικές επεμβάσεις.

Ένα νέο εξαιρετικά σημαντικό δεδομένο, που έχει προστεθεί τα τελευταία 10 χρόνια στις θεραπευτικές επιλογές των ογκολόγων, είναι ότι οι ασθενείς με καρκίνο που φέρουν παθογόνες παραλλαγές σε κάποιο από τα γονίδια επιδιόρθωσης του DNA που αναφέραμε παραπάνω, εμφανίζουν ιδιαίτερα καλές ανταποκρίσεις σε νέα ογκολογικά φάρμακα τα οποία έχουν εγκαινιάσει μια νέα εποχή στη θεραπεία του καρκίνου, η οποία οδηγεί σε εθνικές πρωτοβουλίες ιατρικής ακριβείας και σε βελτιωμένες εξατομικευμένες θεραπευτικές επιλογές για τους ασθενείς.

Τόσο οι γενετικές (κληρονομικές), αλλά και οι επιγενετικές μεταλλάξεις που εντοπίζονται στους όγκους, αποτελούν νέους βιοδείκτες που βοηθούν πολύ αποτελεσματικά στην καλύτερη κλινική διαχείριση των ογκολογικών ασθενών.